Zło, dobro, wolność są skutkiem praw fizyki.

Zdjęcie pochodzi z Wikimedia Commons.

Koszmar fizycznego deterministy

Jeszcze niedawno wyobrażano sobie, że cała historia Wszechświata została zapisana w jego warunkach początkowych. Wszystko, każde drgnięcie atomu i co za tym idzie, każde poruszenie włókna nerwowego w mózgu było zdeterminowane. Taki obraz świata zdawał się jednoznacznie wynikać z mechaniki klasycznej, która była podstawową teorią fizyczną. Karl Popper nazwał taki obraz świata koszmarem fizycznego deterministy. "W takim świecie wszystko, co się wydarza, jest uprzednio fizycznie zdeterminowane, łącznie z naszymi ruchami, a więc i naszymi działaniami. Zatem wszystkie nasze myśli, uczucia i wysiłki nie mogą mieć praktycznie żadnego wpływu na to, co dzieje się w fizycznym świecie. Jeżeli nie są one po prostu złudzeniami, to w najlepszym razie zbytecznymi, ubocznymi produktami fizycznych zdarzeń."

Dziś taki obraz świata należy do przeszłości. Obecnie warunki początkowe Wszechświata widzimy inaczej.

Jesteśmy jak szympansy zwyczajne, moglibyśmy być jak bonobo.

Z lewej strony szympans zwyczajny, z prawej strony szympans bonobo.

Zdjęcia pochodzą z Wikipedii.

Między nami i szympansami jest wiele różnic i równie wiele podobieństw. Tym razem skupię się na podobieństwach.

Agresywne praktyki życiowe szympansów

Większość ssaków usuwa dorastające (czyli nadliczbowe) samce poza obręb terytorium grup rodzinnych. Powstają w ten sposób hordy "kawalerów" wałęsających się na obrzeżach tych terytoriów, gotowych w każdej chwili zająć miejsce pozostawione przez dominującego samca. W tym wygodnym schemacie są dwa wyjątki, ciekawe dla naszych rozważań. Są nimi szympansy i ludzie.

Co różni ludzi od małp.

 Zdjęcie z Wikipedii.

Jesteśmy unikalni w świecie przyrody, choć tak niezwykle podobni genetycznie do szympansów. Każdy jednak widzi od razu, że człowiek to nie małpa, a szympans to nie człowiek. Lecz jak uchwycić istotę tej różnicy? Oto kolejna garść faktów, tym razem z Instytutu Maxa Plancka w Lipsku.

Znane symbole śmierci sięgają górnego paleolitu, a może i jeszcze dawniej.

 Figurki z Cyklad, "Sztywne Białe Damy". Zostały wykonane z białego marmuru, 4600-4400 lat temu. Eksponaty w Muzeum Archeologicznym we Florencji, Włochy.

Główne prahistoryczne symbole śmierci to: sęp, sowa, kukułka, ptak drapieżny, dzik (jako padlinożerca), Biała Pani i jej ogar, pies (wyjący), sucha kość.
Wszystkie one są związane w Wielką Paleolityczną i Neolityczną Boginią.
Tak na marginesie - można je nadal odnaleźć w europejskiej popularnej lub ludowej symbolice.

Nasze pradziejowe upiory i kanibalizm, czyli idę z duchem czasu.

Duchy naszych przodków są najczęściej przyjazne. Oczekujemy ich opieki, tradycyjnie zostawialiśmy im posiłek w ramach Dziadów, w Wigilię też, a na wiosnę, w czasie współczesnych Zielonych Świątek, dawni mieszkańcy naszych ziem na grobach przodków organizowali "zabawy lubieżne a nieobyczajne".

Od kilku lat czas "Wszystkich Świętych" ma swoją dodatkową rozrywkę - halloween o celtyckich korzeniach. W tej tradycji duchy nie są przyjazne i trzeba się przed nimi zabezpieczać. Próbując nadążyć za duchem czasu prezentuję więc, jak dawni mieszkańcy naszych terenów zabezpieczali się przed szkodliwymi zmarłymi. Dodatkowo, aby nieco ubarwić temat, dokładam nieco na temat kanibalizmu w naszych pradziejach.

Ta czaszka pochodzi z grobu "wampira" z wczesnego średniowiecza. Znaleziono ją przypadkowo podczas wydobywania piasku i gliny dla cegielni położonej w okolicy Piotrkowa Trybunalskiego. Rysunek z książki "W kręgu Światowita" J. Głosika.

Obozowiska sprzed 15 tys. lat, największa w Europie kopalnia sprzed 6 tys. lat i trochę neandertalczyka.

Pogoda cały czas sprzyja, proponuję więc tym razem 4 archeologiczne miejsca do odwiedzenia.

Podróż 15 tys. lat wstecz

Stanowisko archeologiczne w Wilczycach, woj. świętokrzyskie.
Współrzędne geograficzne: 50°44'32.0"N 21°39'23.3"E
Współrzędne GPS: 50.742214, 21.656473

Znaleziono tu pozostałości obozowiska łowców i zbieraczy należących do kultury magdaleńskiej, tej samej, co twórcy malowideł np. w Lascaux i Altamirze.
Zimowy obóz łowców z Wilczyc pochodzi sprzed 15 500 tys. lat. Znajdował się on na najwyższym wyniesieniu północnego stoku doliny Opatówki i służył im on przez wiele lat, a może nawet dziesięcioleci. Na obozowisko wykorzystali niewielki rów, chroniący ich przed wiatrami. Nie zmienia to faktu, że ich skórzane namioty o podłogach ułożonych z płytek piaskowca stanęły w świetnym punkcie obserwacyjnym. Mieli oni rozległy widok na dolinę rzeki i piaskowcowe wzgórza pokryte lessem. W tamtym czasie na tym terenie panował klimat arktyczny późnej epoki lodowcowej, na wzgórzach rosła tundra, natomiast w dolinie rzeki można było znaleźć pojedyncze drzewa i sporo krzewów. W okolicy pojawiały się nosorożce włochate, mamuty, dzikie konie, niedźwiedzie, lisy polarne, zające, świstaki, susły, pardwy, łabędzie, mewy (znaleziono mnóstwo kości zwierząt).

Zdjęcie zrobiłam z okolicy obozowiska łowców w kierunku "widoku", który się przed nimi roztaczał.

Podróżujesz po Polsce - odwiedź te miejsca

Kolejna propozycja wartych odwiedzenia miejsc turystycznych w Polsce: tajemnicza Ślęża, Sobótka, Cmentarzysko w Będkowicach, Lustro Twardowskiego w Węgrowie, nieprawdopodobna Ponurzyca, średniowieczny, piękny Szydłów, Karpacka Troja.
Kolejność losowa, wybór mój :-)

Ślęża

 

Przyciąga tajemniczością. Wilgotna, zalesiona, z pradziejowymi wałami kultowymi (jak okoliczna Radunia i Wieżyca), z kościołem o ciekawych podziemiach. I te jej słynne rzeźby. Na szczycie Ślęży - niedźwiedź zwany też dzikiem. A może to maciora? Przy żółtym szlaku prowadzącym na szczyt mamy tzw. Pannę z rybą, a obok niedźwiedzica, czasem też zwana dzikiem. Niedźwiedź czy dzik, nie takie istotne, oba zwierzęta mogą mieć podobną symbolikę. I nawet jeśli ta panna to pan i tak ciekawą sprawą jest ryba. Oficjalnie datuje się te rzeźby na 700 - 400 lat przed Chr., lecz według mnie istnieje prawdopodobieństwo, że są starsze. Wszak osadnictwo na tym terenie sięga neolitu. Możliwe, że późniejsze kultury wyryły na rzeźbach solarne znaki, zabrały z pierwotnego miejsca i użyły do swoich celów. Od razu zwróciło moją uwagę, że rzeźby ze Ślęży i z jej okolicy bardzo dobrze pasują do symboliki związanej z neolityczną Wielką Boginią, tak jak ją opisuje Marija Gimbutas i mogły powstać w neolicie, jakieś 4000 - 2000 lat przed Chr.

Dla jednych niedźwiedź, dla innych dzik ;-) Prahistoryczna, kultowa rzeźba na szczycie Ślęży.

Fajne archeologiczne miejsca turystyczne

Wakacje w pełni, wrzucam więc na bloga trochę luźnych propozycji ciekawych miejsc do odwiedzenia, gdyby ktoś akurat odpoczywał w pobliżu. Prezentacja w formie kalejdoskopu, a nie rankingu wg "fajności" ;-) Na początek Odry, Leśno, piramida w Rapie, kujawskie megality, Biskupin, gród Popiela i Mysia Wieża oraz tajemnicze płaskorzeźby na murach kościołów.

Kamienne kręgi w Odrach

czyli  najbardziej znane miejsce sakralne Gotów na ziemiach polskich.

Fragment kamiennego kręgu w Odrach.

Nie piękność czy inna Wenus, tylko paleolityczna Wielka Bogini.

Stylizowane figurki kobiece znalezione w Wilczycach, woj. świętokrzyskie.

XII tysiąclecie przed Chrystusem.
Znajdują się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Wenus paleolityczna, Wenus skądś tam, Wenus ...
Tak, chodzi mi o figurki i płaskorzeźby, chyba sięgające początków człowieka na świecie.
Marija Gimbutas w swojej bardzo ciekawej książce "The Language of the Goddess" przekazała swoją interpretację, kim były owe postacie o tak nietrafnie dobranym imieniu.

Prace tej nieżyjącej już archeolog to ciekawy i ważny głos w badaniu pradziejów. Stanowi potrzebną przeciwwagę do patriarchalnej interpretacji ludzkiej praprzeszłości. Jest to głos tym ciekawszy, że poparty bogatym materiałem wykopaliskowym.

Otóż figurki z Dolnych Vestonic, Willendorfu, Laussel, a także te poniżej, to różne przedstawienia tej samej Wielkiej Bogini w jej podstawowych aspektach: dawanie życia, władanie śmiercią, regeneracja i odnowa. Bogini była kreatorką życia, nie Wenus lub pięknością i z całą pewnością nie żoną żadnego boga.

Co jest takiego specjalnego w ludzkim mózgu?

Właśnie, co powoduje, że to akurat człowiek pisze bloga, a nie pies lub szympans?
Przecież mózg człowieka nie jest mózgiem największym. Nasz mózg waży 1,2 - 1,5 kg, a dla przykładu mózg słonia waży 4 - 5 kg, nie mówiąc już o mózgu wieloryba, który może osiągać wagę 9 kg.

Umysły zwierząt. Koń Hans.

Kiedy bada się umysł, warto zobaczyć go w akcji. Z tym, że eksperyment musi być przemyślany.

Błyskotliwy koń

Najsłynniejszym koniem w Europie i za Atlantykiem w I dekadzie XX w. był Hans. Należał on do emerytowanego nauczyciela matematyki z Kowalewa Pomorskiego, Wilhelma von Ostena. Otóż nauczył on swojego konia czytać (oczywiście przy pomocy tablic), liczyć (wynik koń podawał stuknięciami kopyta) i odpowiadać na przeróżne pytania, zadawane przez przypadkowe osoby. Na niektóre pytania koń odpowiadał kręcąc, na inne kiwając głową (tak lub nie).
Pokazy umiejętności konia odbywały się w ten sposób, że każdy mógł przyjść i zadać koniowi jakiekolwiek pytanie. Koń za każdym razem dawał bezbłędną odpowiedź.

Zdjęcie pochodzi z Wikipedii.

Kamienne kręgi Neandertalczyków.

Po przeczytaniu książki Marcina Ryszkiewicza "Homo sapiens. Meandry Ewolucji." wspominałam o śladach z Laetoli, a tu kolejna ciekawa rzecz.
Kilka dni temu na blogu Johna Hawksa, profesora antropologii na Uniwersytecie Wisconsin–Madison, ukazał się post, dotyczący tajemniczych, stalagmitowych kręgów, zbudowanych przez Neandertalczyków w Jaskini Bruniquel (Francja) około 176 tys. lat temu. Znajdują się one daleko pod ziemią, 336 m. w głąb jaskini. Towarzyszą im dowody korzystania z ognia, np. pozostałości po małych ogniskach na stalagmitach budujących kręgi, a nie na podłożu, a także ponadpalane kości niedźwiedzi.
Ponieważ datowanie radiowęglowe jest użyteczne najwyżej 50 000 lat wstecz, naukowcy Jacques Jaubert i Dominique Genty zmierzyli czas zbudowania kręgów analizując poziom uranu w stalagmitach.

Pytanie o ślady z Laetoli sprzed 3,8 mln lat.

Ślady z Laetoli w Tanzanii to kilkadziesiąt odcisków stóp zachowanych w skamieniałym popiele wulkanicznym, które zostały pozostawione przez co najmniej 2 osobników przechodzących tamtędy 3,8 mln lat temu. Ślady te, choć mniejsze od ludzkich, wykazują niezwykłe podobieństwo do naszych. Tak wielkie, że dało to kreacjonistom pretekst do twierdzenia, że pozostawiły je istoty takie jak my, co ma podważać teorię ewolucji.

Wszyscy wrażliwi, subtelni, rozchwiani, czasem depresyjni - głowa do góry.

Profesor Kazimierz Dąbrowski (1902- 1980) to psycholog, psychiatra i filozof. Jest on trochę zapomniany i szkoda, bo to postać godna najwyższego uznania oraz szacunku - uważa prof. Zofia Rosińska, filozof. Kazimierz Dąbrowski to jeden z najwybitniejszych polskich psychiatrów i psychologów, który w oparciu o wieloletnie doświadczenia zdobywane podczas pracy klinicznej i akademickiej stworzył własną koncepcję psychiatryczną, którą nazwał dezintegracją pozytywną. Ważne w tej myśli jest to, aby nie być pierwotnie zintegrowanym, to znaczy, żeby nie być bez żadnych wewnętrznych kłopotów, bez żadnych wewnętrznych trudności, bez żadnych niepokojów.

Głupota to ewolucyjna strategia zwierząt w Australii.

Koala. Zdjęcie z Wikipedii. Autor: Guillaume Blanchard

Naszą planetę użyźniają wulkany, lodowce (kruszą i mielą skały) oraz młode góry, dostarczając życiu wszelkich potrzebnych składników mineralnych. Oczywiście taką rolę spełniają też ryfty. Są nawet koncepcje, że my istniejemy właśnie dzięki ryftom. Bez takiego "zasilania" planeta ubożeje, a odsłonięte, stare kopuły granitowe to najbardziej jałowe obszary świata.

Mózg a sieci neuronowe.

Schemat neuronu.

Neurony to pobudliwe elektrycznie komórki w mózgu i układzie nerwowym, które przetwarzają i transmitują informacje.

Schemat pochodzi z Wikipedii, autor: LadyofHats.

W mózgu mamy 100 miliardów komórek nerwowych, z których każda złożonością przypomina mikroprocesor sterujący komputerem, czyli w głowach mamy 100 miliardów takich komputerów, które w dodatku współpracują ze sobą.

Na schematach mózgu nie można jednak znaleźć obszarów inteligencji, intelektu. Dlaczego? Ponieważ takiego obszaru nie można zlokalizować. Intelekt znajduje się w mózgu, można powiedzieć, wszędzie.

Prahistoryczna religijność to w XXI w. dla 18+. Młodsi niech tego posta nie czytają.

Pełna wigoru falliczna postać siedzącego mężczyzny, z prawą ręką na policzku i lewą trzymającą (wskazującą) fallus. Bóg-Rok symbolizujący odradzanie się natury(?). Przypuszczalnie należy do kultury Dimini (znaleziony niedaleko Larisy, pn. Grecja; 1 połowa 5 tysiąclecia przed Chr.

Zdjęcie pochodzi z książki M. Gimbutas "The language of the Goddess".

"W sztuce prehistorycznej, kobiety w ciąży, podwójne jaja i podnieceni mężczyźni nie są symbolami seksu w XX-wiecznym znaczeniu. Nasi europejscy przodkowie byli bardziej filozoficzni: w ich sztuce nie ma elementów obsceniczności.  Prehistoryczne symbole płodności są symbolami potencji, obfitości i pomnażania, związanymi z utrwalaniem życia i zachowaniem sił życiowych, nieustannie zagrożonych śmiercią." (Marija Gimbutas "The language of the Goddess")

Skąd pochodzą pierwsi ludzie?

"Wszystkie bez wyjątku (...) znaleziska hominidów starszych od Homo erectus miały miejsce w Afryce Wschodniej - od Malawi na południu, przez Kenię i Tanzanię, aż po obszar Afaru w Etiopii. Te odkrycia, gdy spojrzeć na nie jako ciąg punktów na mapie, układają się w falistą linię, która jest dobrze znana każdemu geologowi - to dokładny zarys wielkiego rowu afrykańskiego, jedynego na świecie aktywnego ryftu na lądzie." (M. Ryszkiewicz "Homo sapiens. Meandry ewolucji.")

Mapka pochodzi z Wikipedii.

Wygląda więc na to, że powiązanie ryftów z bujnym życiem jest większe, niż już tutaj przeze mnie wspominane.

Intensywne życie na piekielnym dnie oceanów.

Opis obszaru: głębokość 2000 m, 300 °C, ciśnienie 200-400 atmosfer. Do tego wyziewy siarczków i siarczanów metali (np. ołowiu) oraz siarkowodór, dodatkowo silnie kwaśne środowisko. Spójrz na zdjęcie poniżej, tak właśnie wyglądają te piekielne warunki.

Energicznie dymiący podoceaniczny czarny komin, zwany Sully. Zdjęcie z Wikipedii. Autor: NOAA.

Pierwotna, spontaniczna matematyka - studium przypadku.

John i Michael to bliźniacy, których pracujący w stanach Zjednoczonych psychoneurolog, dr Oliver Sacks poznał w 1966 r. w szpitalu stanowym.
Są małego wzrostu i mają bardzo dużą krótkowzroczność, wymagającą noszenia okularów z bardzo grubymi szkłami. Bliźniacy stanowią swoje lustrzane odbicia: identyczne twarze, ruchy, osobowości, umysły, a także uszkodzenia mózgu i tkanek, z ilorazem inteligencji wynoszącym 60. Są oni pozbawieni społecznie aprobowanych, "zwykłych" umiejętności życiowych., lecz mają nadzwyczajną i, zdaje się, nieograniczoną pamięć do cyfr. Z jednakową łatwością powtarzają liczbę trzycyfrową, jak trzydziestocyfrową oraz trzystucyfrową.

Wszechświat a Bóg.

Miejsce formowania się gwiazd. Zdjęcie pochodzi z Wikimedia Commons.

"Pillars" and "Mountains" of Star Formation. Picture from Wikimedia Commons.

Przed nami Wielki Tydzień, więc takie spokojne, filozoficzne rozważanie ;-)

Bóg z definicji "jest Bytem Koniecznym, Samoistnym, mającym rację swego istnienia w sobie. Oczywiście można takiego bytu nie uznawać, ale jeżeli uznaje się Boga, to jest On właśnie takim Bytem." Ponadto "w filozofii Boga twierdzi się, że jest On Bytem Nieskończonym. Nieskończona Przyczyna nie jest pierwszym ogniwem w łańcuchu przyczyn. Ona uzasadnia istnienie całego łańcucha, nawet gdyby łańcuch był nieskończenie długi. (...) Już bodaj św. Augustyn zauważył, że gdyby ktoś przez całą wieczność stał bosą nogą na plaży, to ślad odciskany na piasku też byłby wieczny, ale mimo to miałby swoją przyczynę - stopę, która go odciska."

Mamy już wstępną listę roślin obecnych w diecie człowieka.

Na tej liście widnieją 172 gatunki. Być może coś zostanie tu dopisane, lecz nawet gdyby ilość pozycji została podwojona, nie ma to znaczenia. A dlaczego? Otóż dlatego, że na ziemi jest 315 000 gatunków wszystkich roślin.

Zarejestrowane fałdy czasoprzestrzeni.

14 września 2015 r. dwa detektory amerykańskiego obserwatorium LIGO oddalone od siebie o 3 tys. km (jeden w Waszyngtonie, drugi w Luizjanie) zarejestrowały niemal jednocześnie sygnał fal grawitacyjnych pochodzących ze zderzającego się układu dwóch czarnych dziur, co jest pierwszym takim zapisem w historii.

11 lutego 2016 roku międzynarodowy zespół naukowców poinformował świat o tej rejestracji. Konferencje naukowe odbyły się równolegle w USA i we Włoszech. Swoją zorganizowała też w Warszawie Polska Akademia Nauk, ponieważ w projekcie badawczym brali udział również naukowcy z Polski.

Zarejestrowany wyraźny sygnał trwał 0,12 sekundy, a samo zdarzenie miało miejsce ponad 1 mld lat temu. Dwie czarne dziury: jedna o masie 29 mas Słońca, a druga o masie 36 mas Słońca zlały się w czarną dziurę o masie 62 mas Słońca. Pozostałe 3 masy Słońca zostały wypromieniowane jako fale grawitacyjne, które wędrując przez Wszechświat w 2015 r. dotarły do Ziemi. W jednej chwili to zderzenie wyrzuciło więcej energii w postaci fal grawitacyjnych, niż wszystkie gwiazdy w obserwowalnym Wszechświecie jako światło emitowane w tym samym czasie.

Fale grawitacyjne powstające przy zderzeniu dwóch czarnych dziur. Źródło: Wikipedia

WIĘC?

Wpływ zmian w mózgu na charakter - studium przypadku.

Zmarły w zeszłym roku dr Oliver Sacks to zamieszkały w Stanach Zjednoczonych brytyjski neuropsychiatra, autor wielu książek popularnonaukowych, profesor neurologii na Uniwersytecie Columbia.
Któregoś dnia do kliniki, w której pracował, przywieziono Nataszę K., panią koło dziewięćdziesiątki. Powód - wkrótce po swoich 88 urodzinach pani ta poczuła się zaskakująco dobrze:
"czułam się bardziej energiczna, ożywiona, poczułam się znów młoda. (...) Zaczęłam być, można powiedzieć, swawolna."

Kościół w Nieświeżu, cz. 2. Baroque church in Nesvizh, part 2.

Pierwsza część wpisu jest tu [klik]

W Wikipedii znalazłam taką oto informację dotyczącą kościoła w Nieświeżu:

"Kościół Bożego Ciała w Nieświeżu wzniesiony w latach 1584–1593 według projektu Jana Marii Bernardoniego na wzór rzymskiego kościoła Il Gesù. W podziemiach fary spoczywają zwłoki 102 Radziwiłłów, najczęściej w brzozowych trumnach zamknięte plombami z radziwiłłowskim herbem. Fundator kościoła Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, znany także z licznych podróży po świecie, przebywając w Egipcie miał poznać tajemnicę balsamowania zwłok. Dlatego zapewne po śmierci Włodzimierza Lenina kilka trumien w Nieświeżu uległo dewastacji podczas prób odkrycia tajemnic mumifikacji przez sowieckich naukowców."

Kilka zdjęć z krypty pod kościołem:

Kościół barokowy w Nieświeżu, cz 1. Baroque church in Nesvizh, part 1.

Początek roku, na blogach podsumowania. Plany. Trochę udzielił mi się nastrój więc wzięłam się za porządkowanie zdjęć. No i warto było, bo wpadły mi w ręce te, które zrobiłam kilka lat temu z Nieświeżu na Białorusi. Zamek był wtedy zniszczony po pożarze, lecz barokowy kościół - wspaniały. Freski we wnętrzu są autorstwa D. K. Heskiego, nadwornego malarza Radziwiłłów. Oto one:

Zdjęć jest sporo, więc wpis podzieliłam na 2 części.
Druga część wpisu jest tu [klik]

Wizyta trzech magów.

Pierwsi chrześcijanie Bożego Narodzenia nie świętowali. Wcześniej w okolicy obecnego Bożego Narodzenia uroczyście obchodzono jedynie Epifanię czyli Pokłon Mędrców.

W czasach, w których narodził się Jezus bardzo dokładnie obserwowano niebo. Było to ważne, bo na niebie szukano znaków przyszłych wydarzeń. Szczególnie biegli byli w tym mędrcy z Babilonii, a dokładniej z Chaldei.
Wiemy, że do niedawno narodzonego Chrystusa przybyli mędrcy ze Wschodu, więc może właśnie z Chaldei. Nikt nie wie, jak mieli na imię, bo imiona Kacper, Melchior i Baltazar zostały im nadane kilka wieków później. W tamtym czasie nie należy mówić jednak o Królach, bo Trzej Królowie to tradycja średniowieczna. W Ewangelii Św. Mateusza występują jako Mędrcy ze Wschodu, μάγοι (magoi) po grecku, jak również magowie w tradycji łacińskiej.
I tu rzecz istotna:

Ich wizyta pokazała, że narodzenie Jezusa nie jest tylko wewnętrzną sprawą palestyńską. Jest to pierwszy krok do uniwersalizmu.